سقف موقعیت‌های باز : توضیحات جامع و کامل

در این مقاله، با استفاده از اطلاعات موجود در «دستورالعمل معاملات قرارداد اختیار معامله در بورس اوراق بهادار تهران و فرابورس ایران» و داده‌های مرتبط با صندوق سرمایه‌گذاری کاریزما – اهرمی، به توضیح جامع و دقیق سقف موقعیت‌های باز در بازار قراردادهای اختیار معامله در بورس ایران می‌پردازیم. هدف این است که تمامی جنبه‌های مرتبط با این موضوع، از تعاریف اولیه تا جزئیات اجرایی و نظارتی، به‌صورت کامل پوشش داده شود.

تعاریف کلیدی

برای درک بهتر سقف موقعیت‌های باز، ابتدا باید با مفاهیم اصلی آشنا شویم که در ماده ۱ دستورالعمل تعریف شده‌اند:

• موقعیت باز: خالص موقعیت‌های خرید یا فروش یک مشتری در هر نماد معاملاتی است که هنوز بسته نشده‌اند. موقعیت باز خرید نشان‌دهنده حق استفاده از اختیار و موقعیت باز فروش نشان‌دهنده تعهد به انجام قرارداد است.
• سقف موقعیت‌های باز: حداکثر تعداد مجاز موقعیت‌های باز برای بازار، کارگزار یا مشتری در هر زیرگروه هم‌ماه (مجموعه قراردادهایی با سررسید یکسان) است که در مشخصات قرارداد تعیین می‌شود.
• سقف موقعیت‌های هم‌جهت: حداکثر تعداد مجاز موقعیت‌های هم‌جهت (ترکیب موقعیت‌های باز فروش قرارداد اختیار خرید و خرید قرارداد اختیار فروش یا بالعکس) برای مشتری و کارگزار در هر زیرگروه هم‌ماه است.
• زیرگروه هم‌ماه: مجموعه‌ای از قراردادهای اختیار معامله که سررسید یکسانی دارند.
• قرارداد اختیار معامله: اوراق بهاداری که فروشنده را متعهد به خرید یا فروش دارایی پایه به قیمت اعمال در صورت درخواست خریدار می‌کند.

این تعاریف پایه‌ای هستند که ساختار محدودیت‌های معاملاتی را شکل می‌دهند.

مشخصات قرارداد و تعیین سقف‌ها

طبق ماده ۲ فصل دوم دستورالعمل، مشخصات قرارداد شامل سقف موقعیت‌های باز و هم‌جهت است که توسط بورس تعیین می‌شود. این سقف‌ها برای هر زیرگروه هم‌ماه به‌صورت جداگانه مشخص می‌شوند و در اطلاعیه معاملاتی (ماده ۳) حداقل یک روز کاری قبل از شروع معاملات اعلام می‌گردند.

انواع سقف‌ها

1. سقف موقعیت‌های باز بازار: حداکثر تعداد کل موقعیت‌های باز مجاز در یک زیرگروه هم‌ماه در سطح بازار.
2. سقف موقعیت‌های باز کارگزار: حداکثر تعداد موقعیت‌های باز مجاز برای یک کارگزار.
3. سقف موقعیت‌های باز مشتری: حداکثر تعداد موقعیت‌های باز مجاز برای یک مشتری (حقیقی یا حقوقی).
4. سقف موقعیت‌های هم‌جهت: محدودیت جداگانه‌ای برای موقعیت‌های هم‌جهت که ریسک‌های خاصی را کنترل می‌کند.

ماده ۵ تصریح می‌کند که موقعیت‌های فروش باز و هم‌جهت نباید از سقف‌های تعیین‌شده توسط بورس تجاوز کنند. برای موقعیت‌های فروش اختیار خرید پوشش‌داده‌شده (که دارایی پایه در مالکیت فروشنده است)، این سقف به دارایی تحت مالکیت وابسته است.

مثال عملی: صندوق کاریزما – اهرمی

برای قراردادهای اختیار معامله صندوق کاریزما – اهرمی (سررسیدهای دی‌ماه ۱۴۰۳ تا فروردین‌ماه ۱۴۰۴):

• سقف موقعیت‌های باز بازار: ۲,۲۵۰,۰۰۰ موقعیت.
• سقف موقعیت‌های باز و هم‌جهت مشتری (حقیقی/حقوقی): ۱۱۲,۰۰۰ موقعیت.

این بدان معناست که:

• کل بازار نمی‌تواند بیش از ۲,۲۵۰,۰۰۰ موقعیت باز داشته باشد.
• هر مشتری (با احتساب کدهای سبدگردانی) محدود به ۱۱۲,۰۰۰ موقعیت باز و هم‌جهت است.

نظارت و اجرا

نقش اتاق پایاپای

ماده ۳۲ فصل پنجم بیان می‌کند که اتاق پایاپای روزانه گزارشی شامل سقف موقعیت‌های باز بازار، کارگزار و مشتری را به کارگزاران ارائه می‌دهد. این گزارش شامل:

• معاملات انجام‌شده به تفکیک مشتری و نماد.
• بدهکاری/بستانکاری کارگزار.
• وجه تضمین لازم و حداقل وجه تضمین.
• سقف موقعیت‌های باز.

این نظارت روزانه تضمین می‌کند که محدودیت‌ها رعایت شوند.

کنترل توسط بورس

• بازار: اگر مجموع موقعیت‌های باز از ۲,۲۵۰,۰۰۰ بیشتر شود، سفارش‌های افزایشی تا کاهش به زیر ۸۰% سقف (۱,۸۰۰,۰۰۰) متوقف می‌شوند.
• کارگزار: سقف کارگزار بر اساس ارزش تعهدات پوشش‌داده‌نشده مشتریان (حداکثر ۵۰% حقوق صاحبان سهام کارگزار) تعیین می‌شود. تخطی منجر به محدودیت سفارش‌های فروش افزایشی می‌شود.
• مشتری: تخطی از ۱۱۲,۰۰۰ موقعیت منجر به مسدود شدن کد معاملاتی تا کاهش به حد مجاز می‌شود.

تعدیل سقف‌ها

بورس می‌تواند سقف‌ها را در طول دوره معاملاتی تعدیل کند (ماده ۲ و تبصره‌های آن). این انعطاف‌پذیری برای مدیریت شرایط خاص بازار (مثل نوسانات شدید) است و با اطلاع‌رسانی قبلی اعمال می‌شود. همچنین، ماده ۴۵ فصل هفتم نشان می‌دهد که اقدام شرکتی (مثل افزایش سرمایه) می‌تواند سقف موقعیت‌های یک گروه اختیار معامله را تعدیل کند.

استثنائات و موارد خاص

• سفارش‌های کاهنده: سفارش‌هایی که موقعیت‌های باز را کاهش می‌دهند، از محدودیت سقف مستثنی هستند.
• صندوق‌های سرمایه‌گذاری: صندوق‌های دارای مجوز از سازمان بورس از رعایت سقف‌های اشخاص حقوقی معاف‌اند، اما باید مقررات خاص را رعایت کنند.
• موقعیت‌های پوشش‌داده‌شده: طبق ضوابط وجه تضمین، موقعیت‌های فروش اختیار خرید پوشش‌داده‌شده با دارایی پایه مسدودشده، وجه تضمین نیاز ندارند.

ارتباط با وجه تضمین

هرچند سقف موقعیت‌ها مستقیماً به وجه تضمین وابسته نیست، اما وجه تضمین به‌صورت غیرمستقیم بر تعداد موقعیت‌های قابل اتخاذ تأثیر می‌گذارد:

• وجه تضمین اولیه: برای موقعیت‌های فروش، بر اساس فرمول‌های ضوابط وجه تضمین (بند ۱) محاسبه می‌شود.
• وجه تضمین لازم: روزانه بر اساس موقعیت‌های باز تعیین می‌شود (بند ۳ ضوابط). اگر موجودی حساب مشتری از حداقل وجه تضمین کمتر شود، اخطاریه صادر و افزایش موقعیت‌های فروش متوقف می‌شود (ماده ۳۳).

این مکانیزم از ایجاد موقعیت‌های بیش از توان مالی معامله‌گران جلوگیری می‌کند.

اهمیت و اهداف

سقف موقعیت‌های باز ابزاری کلیدی برای:

• مدیریت ریسک: کاهش ریسک‌های سیستمی و فردی.
• جلوگیری از دستکاری بازار: محدود کردن تأثیرگذاری نامناسب بر قیمت‌ها.
• حفظ ثبات: کاهش نوسانات و اطمینان از نقدینگی.

عدم رعایت سقف‌ها می‌تواند منجر به مسدود شدن کد معاملاتی، جریمه یا محدودیت‌های معاملاتی شود (ماده ۶ و تبصره‌های ماده ۳۲).

جمع‌بندی

این محدودیت در بورس ایران، به‌عنوان بخشی از مقررات قراردادهای اختیار معامله، با هدف حفظ سلامت و ثبات بازار طراحی شده است. این محدودیت‌ها در سه سطح بازار، کارگزار و مشتری اعمال می‌شوند و توسط بورس و اتاق پایاپای نظارت می‌گردند. برای صندوق کاریزما – اهرمی، سقف بازار ۲,۲۵۰,۰۰۰ و سقف مشتری ۱۱۲,۰۰۰ موقعیت است. معامله‌گران باید با دقت این سقف‌ها را رعایت کرده و استراتژی‌های خود را با توجه به آن‌ها و وجه تضمین موردنیاز تنظیم کنند تا از ریسک‌های احتمالی جلوگیری شود.